HIRUGARREN ZATIA

 

Bigarren zatiko lili-baratze bera. Oihalak zabaltzean ez da nihor ageri. Gero, ixil-ixilik, burni-makilen gibeletik, mutiko-multxo bat ageriko da.

 

 

 

I. AGERRALDIA

 

MUTIKO I: Ixo! Ixo! Ibili ixilik!

MUTIKO II: Ba zaizte?

MUTIKO III: Bai, bai! Asi! Asi!

MUTIKO I: Ixo! Ixo, mutikoak! Ez egin arrabotsik! Denak batean egin behar diagu oihu. Ba zaizte?

MUTIKO III: Bai,! Asi!

MUTIKO I: Bat... bi... hiru...!

DENAK:

            «Markisaaaa! Markisaaaa!

            Ongarri-usaina-usaina ta markisaaaa!

            Baserritarra ta markisaaaa!»

 

(Ate-xilintxa astinduko dute gero. Eta eskapatuko dire lasterka)

 

MIKOLASA: (Etxetik ateratuz, sutan) Orai ere, mutiko ustel mukitsu horiek... (Burnizko atea zabaldu eta kanpotik): Gorde zuen buruak, gorde! Gorde ongi! Ez bai zaizue balioko! Jaun Auzapezari emanen diozkat nik zuen izenak! Antolatuko zaizte harekin! Urde-zikin-mukitsu-ustelak! (Atea exsi eta bere batean): Zer da hau? Baina zer da hau? Hau iragan ez duenak ez daki bihotzeko mina zer den. Zer egin dut nik nere bizitzan, Jauna, azkenean... markisa baten etxean neskato egon behar izateko! Egia erran... markisa izatea ez dakigu xuxen zer den baina... egungo egunean... zernahi pasatzen bai zaio bati burutik... (Sartzen da etxerat).

MUTIKOEK: (Beren gorde-tokitik):

            «Markisaaa! Markisaaa!

            Ongarri-usaina ta markisaaa!»

 

 

 

II. AGERRALDIA

 

Dominixe eta Erretora

 

ERRETORA: Mutiko debru hoiek orai ere! Aditu dituzu, Dominixe?

DOMINIXE: Bai jauna, bai. Aditu ez ba nitu, hobe. Baina ez da arras heien falta. Ez litazke hoiek hola ibiliko, aitzakirik ez balute.

ERRETORA: Itxura hiluna duzu, Dominixe. Nun da gure Hazparne-ko zapatari alegera hura?

DOMINIXE: Sosik gabe usaituak gaituzu begitarte alegerakin ibiltzen, jaun Erretora. Baiña errespeturik gabe ez.

ERRETORA: Azkenean, umorea nagusituko da hemen Dominixe. Hemen geldituko zera?

DOMINIXE: Bai jauna. (Ixilka) Xagu Ikusi beharra dut. Eta ba dakit hemen dela. Baina... etxean sartu baino lehen, behar diot gure jaun erretorari galderatxo bat egin: Egia dea, zure bitartez, gure Geaxine-ri etorria zaiola atzo Erromatik markisgoa?

ERRETORA: Ez kexa. Dominixe, ez kexa. Ez dizut ba erran azkenean umorea nagusituko dela hemen? Bakotxak bere lana, Dominixe. Erran bezala: Gazte hoien amodioa har zazu zuk zure gain. Zaharren haundinahikeria utzi nere kontu. Errespetua nagusitu arazi behar dugu Hazparne-n, Dominixe. Eta, denbora berean... irri pittat egin ere bai. Egungo agindua diote jaun Markisari Mayiren eskua. Bazkari izigarria montatua omen dute. Ez dugu, beraz, denbora galtzekorik.

DOMINIXE: Nik nerea pentsatua dut, jaun erretora. Nik badakit nola joka.

ERRETORA: Ni ere ez naiz ba lo egonen, Dominixe.

DOMINIXE: Gero arte, beraz, jaun erretora.

ERRETORA: Bai. Atso zahar baten pekatuak entzun, kafesne xorta bat iretsi eta bereala hemen naiz ni ere. (Ba doa irriz. Dominixe-k joko du ate-xilinxa).

 

 

 

III. AGERRALDIA

 

Mikolasa eta Dominixe. Gero Panpilli.

 

MIKOLASA: (Etxetik ateratuz). Arrapatuko ditut nik azkenean ipurdizikin hoiek! Hori...! Zu ziñen, Dominixe? Sar zaite, sar! Ba dugu zure beharra! (Atea zabaltzen dio). Zer berri dugu? (Erdi nigarrez) Jakinean zaitut, naski?

DOMINIXE: Ba, ba. Jakinean naiz, ba. Atzotik herrian zabaldua baita berria: (Ixilka) Jaun erretorari, atzo etorria omen zaio Erroma-tik anbelopa haundi bat, urrezko zintaz lotua.

MIKOLASA: Beraz... akabo? Galduak gera?

DOMINIXE: Herrian hola zabaldu da beintzat: «Hazparne-ko Anderea»-ri etorria zaiola Erroma-tik bere markisgoa.

MIKOLASA: Guk orai entzun behar ditugunak, Mikolasa! Neri ere sukaldean zapata-konpontzen ari nintzela, atzotik asiak zaizkit herriko mutikoak oihuka leihotik: «Zapatariaren koinata Markesa de ojalata!»

MIKOLASA: Jesuus!! Markisa zer den ez dugu galdetu nahi ere ta, zer ote da ojalata! (Nigarrez).

DOMINIXE: Nun dire hoiek?

MIKOLASA: Mayi kanpoan. Bere Beñat-ekin elgarretaratzekoa zen, egun ere nunbeiten, izkutuan. Anaia etxean duzu. Laister aterako da. Egun eman beharra bai diote Xagu-ri gure Mayi-ren eskua. (Nigarrez) etxekoandrea hor ibilki zaizu markisarekin oihanean. Odolezko zaldiak ekarriak dituzte ez dakit nundik. Gure Pettan baratzainari, erakutsia diote turuta jotzen. Zakurrak ere libratzen dituzte saingaka. Eta hor ibilki zaizkizu denak, gorriz jantzirik, erreka gainetik saltoka. Ereinegun, erbia zelakoan, auzoko gatua hila dute tiroka. Atzo berriz, itzulipurdika ibilia zaizu anaia belarretan.

DOMINIXE: Hura, asto gainean ohitua baita ni bezala!

MIKOLASA: Ixo! Zaldi-urratsak ez dituzu aditzen? (Oihanean, urrundik, entzun bitez zakur-saingak eta iziturutak). Ixo! Obe dugu baztertu...

DOMINIXE: Baina, baina, baina... Nun dute hoiek burua? (Mutiko-multxo bat pasa bedi bidetik laisterka) Hor dituk! Hor dituk!!

MIKOLASA: Hau tristura, Dominixe, hau tristura! Txo! Geaxine oihuka...

GEAXINE: (Oihan-barnetik) Panpilliiiiii!!

            No te bienes o qué andas?

            Por entzima de la erreka

            Te andamos saltando a txandas

            Par dessi de la Ribier

            Jé sui passé la premier!

            Abec lé marki par derrier...

            Béné, béné, béné

            Béné bou proméné

            A txebal don la foré

            Panpilliiiiii!

 

(Zakur-saingak eta izi-turutak entzun bitez berriz)

 

MIKOLASA: (Nigarrez) Erotegirat, Dominixe, Erotegirat...

DOMINIXE: Erderaz egiten du orai Geaxine-k?

MIKOLASA: Debekatua digu euskeraz. Eta nik erderaz ez jakin...! (Lotzen da nigarrez).

DOMINIXE: Bere haundi-nahia asetzeagatik, salduko lituzke horrek denak: odola, familia, mintzaira, Herria...

MIKOLASA: Ni ba noa etxe huntarik! Ahalgeak akabatuko bai nau bertzela! Goseari baino beldurrago diot nik irringarrikeriari.

DOMINIXE: Nik ere, Mikolasa. Eta gure Permina gaixoak zer esanik ez. Hauek erotzen asiak diren puntutik, hura etzaizu etxetik ateratzen ere. Ilundu eta, elizaraino joanen zaizu. Bertzela etxean.

MIKOLASA: Ameriketan asi ziren hoiek, Dominixe, aberaskeri haundienak nork eginen zituen. Egunen batez langostarik ez ba-zen gure etxean, erotuko zitzaizun Geaxine: hori jakin-eta, zer pentsatu behar zuten bere lagunek! Aintzinetik amets bat zuten: aberastu. Aberastu-eta, beren diruak agertu. Gero, berriz, markis eta kontesekin ibili. Hunat etorri-eta, Xagu ezagutu behar izan zuten eta... horra ondorioak.

DOMINIXE: Geaxine anitz dire Euskalerria-n, Mikolasa. Gure Herriko pekatuak dire hoiek: Geaxinekeria eta Panpillikeria. Baina ixo!

MIKOLASA: Bera da, bai. Anaia duzu.

DOMINIXE: Gorde gaiten (Arbola baten gibelean gordeko dira. Panpilli agertu bedi, etxetik, zaldilariz jantzita: galtza xuri, maripulis gorri, oinetako beltz eta eskunarro zuriak.)

PANPILLI: (Bere baitan) Orai ere... gure erretorak ikusiko banindu ni hola... Langostaz jantzita... (Oihanari begira oihuka: ) Geanixe!!! Ze zaldi utzi didazute gaur? Bukingan ala Belinton? Bukingan hartuko dut... botatzen banau ere... apaltxagoa baita (Oihanean sartzen da).

MIKOLASA: Ikusi duzu, Dominixe?

DOMINIXE: Ikusi ez banu hobe, Mikolasa.

MIKOLASA: Ni etxe huntan egon? Ez, ez. Mikolasa-k ez du errespetua horren merke saltzen.

DOMINIXE: Nola? Zu etxe huntarik joan? Zure odolekoak utzirik, haundinahiaren aztaparretan preso, erotegirako bidean? Ez ahantzi, Mikolasa, gure familiakoa zerala zu ere. Zure aita zena eta gurea...

MIKOLASA: Xo, Dominixe, xo! Etzazula, Jainkoaz, holakorik aipa! Atzo ere, norbeiti hori bera entzun-eta, sutan emana zaizu etxekoandrea. Sukaldetik entzuten nituen.nik haren oihuak: «E be! E be! Abek la bonne aussi bou boulé maparenté? Abek lé sandalié aussi nou nabion pas assó ou kua?»

DOMINIXE: Mikolasa...

MIKOLASA: Zer duzu, Dominixe?

DOMINIXE: Zure laguntza behar dut. Hoiek ezin ditugu hola utzi. Errespetuaren itzalerat behar ditugu berriz ere ekar-arazi. Erretorak eginen omen du bere lana. Ni ere saiatuko nauzu nerea egiten. Zuk lagunduko gaituzu. Eta denen artean... Irurak ere ez bai gera arras zozoak...

MIKOLASA: Xo! Heldu dire oihanetik! Begira, begira hoien itxura...

DOMINIXE: (Oihanari begira) Aitaren eta Semearen... Hoiek ez dute salbamendurik... Baina, baina... Gorde gaiten, gorde gaiten... (Gordeko dira).

 

 

 

IV. AGERRALDIA

 

Geaxine, Panpilli eta Markisa. Pettan turutalaria eta Ganix zakur-zaina. Hoiek joanda, Dominixe eta Mikolasa. Urrundik entzun bitez zakur-saingak eta turuta-soiñuak. Oianetik agertuko dire denak, Xibero-ko dantzariek (Zamaltzain-ek) ibiltzen dituzten zaldi-itxuren gainean galopaka. Aintzinetik turutalaria dator, gero zakur-zaina, gero Geaxine, gero Markisa, azkenik Panpilli, denak xurigorriz jantzirik erbitara bezala.

 

GEAXINE: (Gelditurik)

            Bené, bené, bené

            Bené bou promené

            Diné fasson eskis

            Kom lé fon lé markis

            A txebal dan lé boi

            Kom sa:

            Régardé moi!

      (Galopaka)

PANPILLI:

            Geaxine! Ipurdia gorri-gorri egina dut atzotik!

GEAXINE:

            Né mé parlé pa an bask

            Ké ask!

            Parlé moi de txebal

            De golf é de ténis

            Kom le fon lé markis

            Mé né mé parlé pa

            Txebusanpri de kuis

            Sé né pa lé langax

            De un markis!

MARKISA:

            En qué cavayo va a montarr luego marrrkesa?

GEAXINE:

            En el mas caro

            La pata si se rompe tambien

            Comprar otro y akabo

            La que tiene porque tiene

            La que no tiene que aguante

            Unas andan con la escoba

            Y otras con sombrero y guante

            En baskuentze bas a ablarle

            A la que anda con diamante?

            El padre tengo de Hazparne

            Y la madre de Bilbao

            La langosta ya te como

            Pero el bakalao...

            Al gato le tengo dao!

            Béné, béné, béné

            Béné bou proméné

            Diné fasson eskis

            Kom le fon le markis

            A txebal dan lé boi

            Kom sa:

            Regardé moi!

(Galopaka)

            Kant on nou-féra markis

            Nou nouss iron a Paris

            Pour bisité les amis

            E pour xoué o tenis

            Kom sa: Plisss!

PETTAN:

            Nausia...

PANPILLI: Zer duk, Pettan?

PETTAN: Eguneroko ogia irabazteagatik ez balitz, ez ninduzuteke ni hemen itxura huntan ikusiko.

GANIX: Goazen hemendik lehenbaitlehen, nausia. Hemen toki agerian gare.

PANPILLI: Markisak hola ibiltzen dituk, gizona!

GANIX: Ibil-arazten ere!

GEAXINE: Entzun duzu, Panpilli? «Ma pétit bélmér» erran dit markisak. Ze gauza pullita! Béné, béné, béné, béné bou proméné a txebal dan la foré...

 

(Galopaka eta jauzika, sartzen dire denak oihanean.)

 

PANPILLI: Ni ez noa hortik, Geaxine! Erreka gainetik ez! (Bere zaldiari) Gu, bertze bide hortarik joanen gaituk, eh, Bukingatxo? Belardian ibiliko gaituk gu, urratsean, ttaka ttaka... (Sartzen da).

DOMINIXE: (Gorde-tokitik ateratuz) Xo! xo, Mikolasa! Xuka itzazu begi hoiek. Ez dugu nigar egiteko astirik. Horra zer egin behar dugun... Baina ixo... Bidetik heldu da norbait... Beñat eta Mayi-ren bozak... Zer dute hoiek hola oihuka ibiltzeko? Sar zaite etxe-barnerat, Mikolasa. Utzi nazazu gazte hoiekin bakarrik. Hitzegin beharra diotet.

MIKOLASA: Bai, bai, ba noa sukalderat. Hantxet egoten bai naiz ni ongien...!

 

(Sartzen da).

 

 

 

V. AGERRALDIA

 

Mayi eta Beñat (bidean agertuko dire). Gero Dominixe

 

MAYI: (Beñat-i besotik tiraka) Ez, eta ez, eta ez! Etzera joanen! Etzaitut utziko! Beñat, otoi! Sar gaiten etxerat!!

DOMINIXE: Zer da? Zer duzute? (Atea zabaltzen du laisterka. Gazteak sartzen dire.)

MAYI: Erraiozu ezetz, osaba! erraiozu ez egiteko! Zubitik bera bota nahi du errekarat!

DOMINIXE: (Trankil) Bere burua?

MAYI: Ez, markisa!!

DOMINIXE: Ba! Bota zak, bota! Aterako zaik! Xaguek ba zekitek igarika.

BEÑAT: Nik ez dut irri egiteko gogorik, Dominixe.

DOMINIXE: Eta zer uste duk? Izituko naukala ni, hire espantuekin? Hil! Hil! Beti hil! Nik bizitza maite diat ba. Eta xaguek ere, bizitzeko eskubidea ditek. Gizontasunaren alde gaituk emen. Eta gizona izateko, ez duk aski galtzak soiñean erematea. Gizonak burua behar dik, burua!

BEÑAT: Zer egin behar dugu beraz?

DOMINIXE: Zer egin? Elgarren konfiantxa ba duzute?

MAYI: Nik bai.

BEÑAT: Nik ere bai.

DOMINIXE: Zuen adiskidetzat nauzute?

MAYI: Nik bai.

BEÑAT: Bai-eta nik ere.

DOMINIXE: Eta zapatari izanagatik, zuek baiño adimendu geixeago ba dudala sinesten duzute? Entzun ba ongi. Eta nik errana egin. (Ixilka) Hi Beñat, gorde hadi arbola horren gibelean. Eta zu, Mayi, sar zaite oihanean. Hitzegiozu Markisari ahal bezin goxoki...

BEÑAT: Hori ez!

DOMINIXE: Ago ixilik!

MAYI: Baina... zertaz mintzatuko nauzu ni harekin?

DOMINIXE: Zertaz? Egun eman beharra dizun eraztunaz-eta, ezkontzari buruz-eta...

BEÑAT: Hori ez! Hori sekulan ez!

DOMINIXE: Ago ixilik hi, xagu-hiltzaile! Ba duk edo ez duk konfiantza? (Mayi-ri) Erran bezala, beraz: goxoki hartuz markisa hunat ekarriko duzunean, hementxet izanen nauzu ni, trankil jarrita, egunerokoa irakurtzen. Ni ikustean, harrituko zera: «Hori! Zu hemen, osaba? Hobe! Hola utziko zaituztet biak elgarrekin. Egun pesta haundia bai dugu, bazkariari behar diot begi-golpe bat eman.» Eta sartuko zera etxean. Bainan ez zera urrunduko. Ate-zokoan gordeko zera. Eta nik eztula egitean aterako berriz.

BEÑAT: Noiz aterako naiz ni, Dominixe?

DOMINIXE: Markisa biluzik ikusiko dukanean.

BEÑAT: (Irriz) Galtzak behar diozkatzu kendu?

DOMINIXE: Ze ba! Arimako galtzak! Arima utziko bai zioat nik biluzik, txatxu horri. Tira: bakotxa bere lanera. Mayi- San Bladi maiteak lagunduko ahal nau! (Sartzen da oihanean).

BEÑAT: Ze irriak egin behar ditugun, Dominixe! (Gordetzen da.)

DOMINIXE: Hori! Bidetik ba zetorrek norbeit (Jaun Erretora sartzen da).

 

 

 

VI. AGERRALDIA

 

Dominixe eta Erretora

 

DOMINIXE: Sartu, sartu. Atea ideki duzu, jaun erretora.

ERRETORA: Bakarrik? Nun dire bertzeak?

DOMINIXE: Xo, jaun erretora! Ez dezagun denbora galdu. Bakotxa bere tokian ezarriak ditut.

ERRETORA: Nun da Mikolasa? Haren beharra ere ba duzu?

DOMINIXE: Ez jauna, ez. Hura hartzen ahal duzu. Sukaldean dago.

ERRETORA: Tira ba. Ba noa ni ere lanera, denbora galdu gabe.

 

(Etxean sartzen da.)

 

 

 

VII. AGERRALDIA

 

Mayi, Markisa eta Dominixe. Mayi eta Xagu oihanetik helduko. Dominixe jarririk, irakurtzen ari.

 

MARKISA:

            Klabelin...! Bizitzea nun maite zenuke?

MAYI:

            Zurekin baldin bada... berdin litzaidake.

MARKISA:

            Paris-en?

MAYI:

            Zergatik ez?

MARKISA:

            Hoin da hiri ederra!

            Boulogne-ko oihanean ibiliko gera

            Goizean, biok zaldiz, deneri agurka

            Morroi beltz bat ondotik daramakigula...

MAYI:

            Eta gero?

MARKISA:

            Eguerdiz? Mahain eder batean

            Eper, izoki, kabiar... zilar-platerean

MAYI:

            Arratsaldean berriz?

MARKISA:

            Erosketak egin

MAYI:

            Gauaz?

MARKISA:

            Afari eder bat, kandela-argiekin...

MAYI:

            Ta gero?

MARKISA:

            Teatrura, soineko ederretan

            Zer bertze nahi litake zure ogoi urtetan?

MAYI:

            Horrekin betea dut ametsa nerea!

MARKISA:

            Ezkont gaitera lehenbaitlehen!

MAYI:

            Lehenbaitlehen, maitea!!

MAYI: (Osabaz ohartuz) Hori! Zu hemen, osaba? Nere senargaia ezagutzen duzu,naski?

MARKISA: Egunon... osaba.

DOMINIXE: Nik ere... iloba erran behar diot, beraz (Eskua elgarri emaiten).

MAYI: Osaba-iloba gaiak elgarrekin bai zerate, uzten zaituztet bakarrik. Nik ba dut zer-egin franko. (Markisari goxoki) Eraztun hori beharko baitugu busti! Bazkaltzerat geldituko zera, osaba?

DOMINIXE: Ez... Begira nola nagoen... Baina bazkal aintzina, txanpaiñ-boteila bat ustuko dugu elgarrekin. Errana bai nizun, Mayi... etorriko zitzaigula, guri ere, eguna!

MARKISA: Bertsoak ere eginak ditut. Erranen dauzkitzut, Mayi?

MAYI: Sarri, sarri... neri bakarrik!

DOMINIXE: Gazte hoien amodioa!

MARKISA: Hola behar ere, ez da hala Mayi? (Eskuz igortzen dio muxu bat)

MAYI: (Etxeko atetik) Agur... goizeko izarra!

MARKISA: Agur... uso xuri!

BEÑAT: (Gorde-tokitik) Aski, Mayi! Entzun duzu? Asia bai zait, neri ere, odola berotzen. (Mayik-eskuz egiten dio ixiltzeko. Eta sartzen da.)

 

 

 

VIII. AGERRALDIA

 

Dominixe eta Markisa

 

MARKISA: Unatua nauzu. Jarriko gera? Nun? Hementxet?

DOMINIXE: Bai, bai. Nik ere nahiago dut, xutik baino, jarririk. Zapatariak ez du xutik egoiteko usairik.

MARKISA: Zapataria! Nahi nuke jakin, gizonari nola bururatu lezaioken zapatari izatea!

DOMINIXE: Bururatu, bururatu... beharrak eraginda, jauna. Zortzi seme-alaba ginduzun etxean. Ogia jatekotan, irabazi egin behar. Denak ezin baserrirako izan. Panpilli-k Amerikatarat jo zuen. Ni berriz, osaba bat bai genuen Hazparnen-n zapatari, haren ganat igorri ninduten. Hura hiltzean, herriko zapata zaharrak bertze norbeitek antola beharko. Holaxet asi ninduzun lanean. Etxe zahar bat alokatu genuen. Eta hantxe gaituzu, berrogoi urte hauetan etxe berean. Orai... ez dakit zer egin beharko dugun. Etxea salgai emana bai dute. Eta guk, erosteko sosik ez...! Andreak ba dakizu atzo zer erraiten zidan?

MARKISA: Zer?

DOMINIXE: Ahalgetzen bai naiz erraiten...

MARKISA: Ahalgetzen? Gu bezelakoak, apalak izaten dira. Gorago eta apalago. Mintza beldurrik gabe.

DOMINIXE: Galdatzen ba didazu...: «Dominixe –erraiten zidan atzo gure atsoak ogean– markisarengana joan behar zenuke. Hura laister familiakoa dugu ta, bihotz haundiko gizona omen da bera. Aberatsa berriz... zer esanik ez. Markis hoiek ez bai dute jakiten-ere beren diruarekin zer egin, beharba sosa izanen du nonbaiten ezarri nahi. Harek zerbeit aintzineratuko baligu, guk gero itzuliko genizkioke berriz, puliki puliki, hartutakoak oro. Saritzat, aski luke erraitea urtean zonbat nahi luken eta kito. Harentzat kalterik ez eta guretzat laguntza.» Holaxe mintzatzen zitzaidan atzo gure atsoa. Emazteki hoieri zernahi bururatzen bai zaiote. Ni, ez nintzen sekulan ausartuko zure gana joaten baina, biak hemen elgar kausituz, zapataritza aipatu duzun punttutik, ongi edo gaizki egina, horra: erran beharrak ohartu gabe ateratu zaizkit agotik. Nere ausartzea barkatuko duzu...

MARKISA: Barkatu? Ez da barkatu beharrik. Zure konfiantza estimatzen dut. Baina... ondorengoak neurtu dituzute? Zer erranen luke Panpilli-k? Bere anaiari nik dirua aintzineratu? Hori ez luke Panpilli-k onartuko. Ez ninduke sekulan barkatuko ere. Zergatik ez diozu diru hori anaiari eskatzen, gizona? Edo... asarre zerate?

DOMINIXE: Asarre? Ez, ez. Anaiak, ba dakit maite nauela. Eta ahal balu, lagunduko nindukela ere bihotzetik. Baina...

MARKISA: Baina zer?

DOMINIXE: Anaiak ez du hola ibiltzeko dirurik, fauna.

MARKISA: Anaiak ez duela dirurik?

DOMINIXE: Hau ere ez dakit nola ateratu zaidan. Ixildu banintza, obe. Baiña... berez etorria da hola eta... mundu huntarik gaki den arima bezela duzu agotik ateratutako hitza: joan geroztik, itzultzerik ez.

MARKISA: Zer ari zera? Umoreak eragiten zaitu hola edo... bekaizkeriak?

DOMINIXE: Ez batek eta ez bertzeak, jauna. Anaiari zergatik ez diotan sosa eskatzen galdetu didazu, eta zer erantzun behar nizun nik?

MAYI: (Atetik) Barkatu! Eperrak errerik nahiago ala saltsan?

MARKISA: Utzi gaitzazu orai Mayi, kalakan ari bai gera.

BEÑAT: (Gorde-tokitik) Ustela! Ari zaizkik ari, galtzak erortzen!

DOMINIXE: (Bere baitan) Amua agoan duk. Iretsi zak orai!

MARKISA: Baina... Ameriketan ez zituzten hoiek ontasun izigarriak?

DOMINIXE: «Zituzten», ongi errana duzu...

MARKISA: Ez «dituzte» beraz?

DOMINIXE: Haundi-nahiak ez du gauz onik ekartzen, jauna. Eta hoiek «zituzten» ontasunak ez ziren egun batez eginak. Baina... xahutu bai, aguro. Orai ere, amak utzitako errotatxo bat saldu berria dute, odolezko lau zaldi hoien saritzat!

MARKISA: Arras zuritu eta leher-egiñak dagoz beraz?

DOMINIXE: Ez, ez! Hori ez! Baina zera! Anaiak ez luke gaurkoz diru-kezkarik ibili behar! Gutiagorekin bizi gera gu! Etxea berea dute. Bizpairu baserri gelditzen zaizkie inguruan. Zer gehiago behar? Alaba bakarra dute. Eta pentsa: zurekin ezkondu ezkero, ez dute hari sosa igortzen ibili beharrik izanen... Sekulan sosaz behartuko balira ere, orai trankil dire: hor baitzaizue zu...

MARKISA: Pentsa! Ederki, ederki... (Zaldi-irrintzinak entzun bitez. Eta golpez agertu bedi, galopaka, Bukigan trapuzko zaldi-itxura, barnean gizona duela. Ostikoka heldu da.)

DOMINIXE: Hori! Panpilli-n zaldia, hemen? Hau ez duk Bukingan? Jesus! Nun utzia dik horrek gaiñekoa?

GEAXINE: (Oihuka) Mikolasa!! Mayi!! Zatozte! Panpilli zalditik eroriaaaa!!!

DOMINIXE: Aitaren eta Semearen... Orai ere, gizon hori! (Markisa ohartu gabe, ba doa gorde-tokiraino) Entzun duk, Beñat? Oa gibeletik, Xagu-k ikusi gabe! Oa laister! (Bere baitan) Ai ama! Zer da baina etxe hau! Etxe hau zer da? (Ba doa oihanerat laisterka).

 

 

 

IX. AGERRALDIA

 

Markisa bakarrik

 

MARKISA: (Bere baitan):

            Dirurik ez dutela? Gezur...? Amets...? Egi?

            Dirurik ez badute, zertan ari naiz ni?

            Ongarri-usaina, berez, eztut gustokoa

            Nik tratua nahi nuen, ez amodioa

            Arrapa nahi ninduten, markis bat hartzeko?

            Nik berriz ezkont nahi dirua ukaiteko?

            Beraz... gure tratua botatuz gain-bera

            Joan gaiten sosketarat... bertze nonbeitera!

            Baina ixo! Hemen dire! Joka dezagula

            Goxoki! Ahal badugu, galdu gabe itxura!

 

 

 

X. AGERRALDIA

 

Geaxine, Panpilli, Beñat eta Markisa. Gero Maiena eta Mayi. Panpilli argarioka, oihanetik ekarki dute maingu, busti eginda. Geaxine ta Dominixek dakarte besotik. Beñat albotik heldu, golpatuari begira. Geaxinek begi bat beltz-beltz egina ekarki.

 

PANPILLI: Ai, ai! Ai, ai, ai!

GEAXINE: Zaude ixilik, gizona! Plazatik entzunen dituzte zure irrintzinak. Zangoa autsia bazenu, etziñake hola ibiliko. Behatu-iozu nere begiari! Zer zaizte zuek, gizonak?

PANPILLI: Ai, ai, Geaxine, Geatxinetxo! Ai, ai, ai!! Dominixe!

DOMINIXE: Zer duk?

PANPILLI: Jaun erretora, nun zebilkik?

DOMINIXE: Hoino ez ago hortan mutikoa, ago trankil!

PANPILLI: Nere minari baino beldurrago zioat harren irriari.

BEÑAT: Jarri zazute nunbeiten, pulliki, pulliki...

DOMINIXE: Apatx! Ongi da hola gure haur ttikia?

PANPILLI: Ai, ai! Ai, ai, ai!

BEÑAT: Nola erori zera, Panpilli?

GEAXINE: (Markisari) Cé né rien! Dan la kuis il a fé!

PANPILLI: Nola gertatu zaidan? Atzo bezelaxe. Erreka zikin hortan. Bukingan zerri horrek bortxaz harat behar bai ninduen ereman. Heldu girelarik, erran diot salto egiteko-eta harek ezetz. Gero berriz nik ez egiteko, eta harek salto egin. Azkenean, ez arre ta ez so, panba!! ... biak errekarat erori. Zaldi ustela!

BEÑAT: Zango hori behar dugu miatu jauna, ia hautsia duzun. Igi zazu pittat...

PANPILLI: Ai, ai! Ai, ai, ai!

MAYI: (Etxetik ateratuz, txanpaiña eskuan) Zer da? Zer gertatu?

BEÑAT: Fitxik ez. Fitxik ez da.

MAYI: Eta zuk, ama? Zer duzu begian?

GEAXINE: Aitaren presenta, hori ere.

MARKISA: (Trufaz) Nola egin duzu, anderea?

GEAXINE: Ez da luze erraiten: Lurrean ezarria nion pilota. Zaldia abiatu zaio eroa bezela eta, pilotari eman behar ziona... neronek begian hartu. Hau ezpaita sekulan izanen ez golfmana eta ez polomana!

MARKISA: (Bere baitan) Nun sartua naiz, Jainko maitea, eta sosik ez!

MAYI: Bon! Gazna txarrik ezpaita gertatu, jakin zazute: dena prest dugula pesta egiteko. Baina lehendabizi, aitatxo, arropa busti hoiek behar zenituzke aldatu.

PANPILLI: Ez, ez. Izerdiaren otza baino nahiago diñat nik errekaren preskura.

MAIENA: (Bidetik, elizatik heldu) Zer da? Zer da hemen? Zer duzu, anai maitea? Etzaidazutela erran hila dela! Nun du min? Nun du golpea? (Sartzen da)

DOMINIXE: Ez da fitxik, emaztekia! Zaude ixilik, ahal baduzu!

MAIENA: Ez dut sinesten! Ene anai maitea!

DOMINIXE: Erakutsi-ozu golpea, Panpilli, trankildu dedin! (Panpillik, galtzak goitituz, erakusten dio golpea).

MAIENA: Ez!! Ez nuen begiratu behar!!! Zergatik erakutsi didazute? Gizonaren iztarra ikusi dut! Gizonaren iztarra...!!

DOMINIXE: Zoaz hemendik, txepeliña!

MAIENA: Bai, ba noa elizarat berriz! (Abiatzen da).

MARKISA: Lagunduko diot...

GEAXINE: Nola? Zu orai joan? Ez! Orai, jaun andereak txikikeriak utzirik, mintza gaiten serioski eta behar bezela: bertsotan.

PANPILLI: Begi horrekin, bertsotan?

GEAXINE:

            Egun haundia da gaur! Mintza gaiten beraz

            Gure erran guzieri bere indarra emanaz

            Markis jaun senargaia: Zuk duzu gaur hitza

            Gure alaba hemen duzu. So gaituzu. Mintza!

MARKISA:

            Zer erran behar dut nik? Mayi mintza bedi!

            Zuk nerekin ezkondu nahi zenuke, Mayi?

MAYI:

            Nik bai!

MARKISA:

            Ez erran baietz, erranez gezurra!

            Maite nauzu... edo duzu... amaren beldurra?

            Zertarako nahi nuke zure baiezkoa?

            Mayi, ez baninduzu zure gustokoa?

MAYI:

            Hortan garen ezkeroz... mintza gaiten garbi.

MARKISA:

            Erran beharrak erran beldur gabe, Mayi.

MAYI:

            Nere maitea nor den denak ba dakite:

            Nik Beñat maiteko dut, mundutik joan arte!

GEAXINE:

            Lehen markisa erran duzu!!

MAYI:

            Baina gezurretan!

GEAXINE:

            Orai, Beñat diozu!!

MAYI:

            Eta orai egitan!

GEAXINE:

            Hori egia bada, zertan zabiltzate?

MARKISA:

            Nik ez diot Mayi-ri egin nahi kalte.

GEAXINE:

            Zer duzu? Errespetu edo... aitzakia?

MARKISA:

            Nahi bezala har zazu... andere maitia!

            Zer uste zenuten ba? Zertaz ninduzuten?

            Xatoan sortua naiz, odol urdingoa

            Ongarri-usaina ez dut nere gustokoa!

GEAXINE:

            Alde hemendik, zitala! Xagu nazkagarri!

MARKISA:

            Agur ba, «Hazparne-ko Andere»... agurgarri!

      (Badoa)

GEAXINE: (Jarririk)

            Ura! ura behar dut!

DOMINIXE:

            Urik ez, txanpaiña!

            Egiak gezurrari hartu dio gaiña!

            Nik dakit, jaun andreak, hemen gertatua:

            Gaznaketarat jina zitzaigun xagua.

            Eta nik gezurretan erran ohoinari:

            Gazna aitua zela etxean aspaldi!

            Hori entzunik, joan zaigu gure xagu ustela

            Gazna-billa laisterka bertze nonbaitera!

GEAXINE:

            Ura! Ura ekarri!!

DOMINIXE:

            Urik ez da hemen!

            Xanpaiña behar dugu! Eda-zu lehenbaitlehen!

BEÑAT:

            Barkatu, jaun andreak. Orai nere txanda:

            Markisa joana zaigu, bereak erranda;

            Baina pentsa litake, xagua bezela

            Ni ere gazna-billa heldua naizela.

            Ta hargatik erran nahi dut: Mayi hartzekotan

            Zuen diru guziak dagozela lotan.

            Mayi, nik hartzen badut, bego nere andrea,

            Ni bilakatu gabe haren emaztea.

            Zuen diru guziak begoz zuendako.

            Nik Mayi, sosik gabe nahi dut neretzako!

PANPILLI:

            Hori duk mintzatzea!

DOMINIXE:

            Hori duk, bai hori!

            Goseak etzaitu hilgo, nere iloba Mayi:

            Ni bizi izandu banaiz zapata zaharrekin,

            Beñat-entzat izanen... naiko tripako min!

            Nerekin topa egizu, koinata maitea!

            Lehen alaba zenuen... eta orai... semea.

 

(Denek edaten)

 

 

 

XI. AGERRALDIA

 

Lehengoak eta Erretora. Gero Mikolasa.

 

ERRETORA: (Etxe-atean agertuz) Segi edaten, segi edaten, jaun andereak. Egon jarrita.

MAYI: Kopa bat nere eskutik, jaun Erretora!

ERRETORA: Gogotik. Begitarte alegera duzu, Mayi. Eta zuk ere, Beñat. Ez dut deus galdetu beharrik. Zuen begiak mintzo bai zaizkit eta nola! Baina... zer duzu zuk zangoan, Panpilli? Eta zuk Geaxine... zer duzu begian? Ez, ez, zaudete trankil. Hortaz ere eztut fitxik galdetuko. Ez dut irri eginen ere. Nun zare zu, Mikolasa? Zer zabiltza hor ate-zokoan gordeta nigarrez? Ekarri zazu, Mayi. Zurekin etorriko baita. Denek entzun beharra duzute berri haundi bat (Mayi joanen da Mikolasa-ren billa eta kusian harekin ateratuko).

GEAXINE: Ixo denak! Eta beharriak erne! Berri haundi hori heldu baita!

MIKOLASA: (Mayi-ren besotik nigarrez) Zer egin diot nik Aita Sainduari... harek neri afrontu hau egiteko?

DOMINIXE: Hau ere asia zaigu...

PANPILLI: Zaude ixilik, Mikolasa!

GEAXINE: Orai ere, obekiago legoke hau sukaldean!

ERRETORA: Horra nola diren gauzak gertatu...

GEAXINE: Erran! Erran! Hemen gaituzu, begibelarri, zuri so.

ERRETORA: Atzo hartua dut Erroma-tik ageri eder hau (Erakusten du) Eta horra zer dion: «Jaun erretora: Egun igortzen dizugu Hazparnetik eskatua ziguten Markisgoa. Galdea egina zuen andereak berak jakin-arazi zigun: Goitia familiaren baitan, guhaurek hautatzeko ohoragarriena. Aukera hau zure eskuetan utzia dugu, jaun erretora, guk baino obekiago ezagutzen bai dituzu Goitia familiakoak. Aski zenuke, beraz, zuk hautatuko duzun izena Ageria-n ezartzea.» Eta nik...

GEAXINE: Bixtan da! Zer esanik ez...!

ERRETORA: Mikolasa-ren izena ezarri dut... Goitia baita Mikolasa ere. Eta ezpaitut ahantzia: Berrogei urte hauetan, euria dela, elurra dela, etxeko lanak asi baino lehen, goizeko bortzetan jeikirik, Mikolasa etorri izan zaidala ixil ixilik, sekulan sos bat hartu nahi izan gabe, astean bizpairu aldiz Hazparne-ko eliza garbitzerat. Nor behar zuen, beraz, Eliza-k ohoretu? Hartatik emana diot Mikolasa-ri markisgoa. Ez izanez: «La Markisa du Baiai»! Erkatzaz irabazia baitu bere ohorea...!

DOMINIXE: Gora zu, jaun Erretora! Eta gora gure Mikolasa!!

DENAK: (Geaxine ezik) Gora!!!

MAYI: (Mikolasa besarkatuz) Goresmenak zuri Andere Markisa!

MIKOLASA: Hori ez, Mayi, hori ez! Zuk ez, bederen! Etzaidazula holako afrunturik egin! Nik ez dizut zuri sekulan Mamasel erran nahi izan. Zuk ere etzaidazula orai neri erran Markisa! Eta sukaldean segitzen ahalko dut, jaun erretora?

ERRETORA: Ze ba, emaztekia, ze ba!

MIKOLASA: Hola bada...

GEAXINE: (Xutituz, ikusleeri begira):

            Apaldu nahi ninduten, baina ez naute apaldu

            «Hazparne-ko Anderea»-k burua gora du

            Markisa egin badute nere sukaldari

            Pentsa, jaun andereak, nor ote naizen ni!!

 

(Soiñulariak)